نازنازیِ طوفان به پا کن!

چگونه بر دلواپسی هایمان راجع به ورود فرزند دوم به خانه غلبه کنیم؟

نویسنده: رضوان زندیه

نکند شما دوست عزیز به تازگی متوجه شده اید که یک نازنازیِ تو راهی دارید و قرار است برای بار دوم مادر شوید؟! واقعا؟! به میمنت و مبارکی! پس قرار است فرزند اول تان ان‌شاء‌الله طی چند ماه آینده آجی یا داداش دار شود! خیلی هم عالی! و لابد این خبر خوش برای شما کمی هم با چاشنیِ دل شوره همراه شده است و می خواهید بدانید با ورود این نازنازی، باید انتظار چه جور اتفاقاتی را داشته باشید و چه طور باید خودتان را برای مدیریت این اتفاقات آماده کنید تا غافل گیر نشوید.
حالا که این قدر مادر دوراندیش و فرهیخته ای هستید و در ضمن در حال خوشی هم به سر می برید، من هم معطل تان نمی کنم و یک راست می برم تان همان جا که باید؛ اواخر سال 99 یک وبینار فوق العاده کاربردی در مجموعه ی شهید چمران برگزار شد که دقیقاً پاسخی به دغدغه ی شما دوست عزیز بود، وبیناری با عنوان مهمان ناخوانده ی فرزند بزرگ تر که با ارائه ی سرکار خانم جهانگیری معاون آموزشی حسینیه ی کودک شهید چمران برگزار شد و دو تن از مادران بزرگوار هم با به اشتراک گذاشتن تجربه های موفق شان، میهمان و هم یار این وبینار بودند.

برای این که خیال تان کاملاً راحت شود و مطمئن شوید که این وبینار دقیقاً همان چیزی است که شما به دنبالش هستید، سرفصل های اصلی وبینار را هم همین جا ذکر می کنم:
• تولد فرزند جدید را کی و چگونه به فرزند اول مان اطلاع دهیم؟
• پیش از تولد چه زیرساخت ها و تغییراتی را برای آمدن فرزند جدید ایجاد کنیم؟
• یک یا چند ماه طوفانیِ بعد از تولد فرزند جدید را چه طور سپری کنیم تا خودمان و فرزند اول مان به سلامت و با حال خوب از این دوره عبور کنیم؟

به نظرم شما بقیه ی مقاله را نخوانید چون قصد ندارم بقیه ی مقاله را برای شما بنویسم! در ادامه، مخاطب من آن دسته از مادرانی هستند که هنوز دو به شک اند که آیا دست به دعا شوند و از خدا جون مهربون بخواهند که به فرزند اول شان آجی یا داداش عنایت کند یا نه؟!

دقیقاً باید دلواپس چه چیزی باشیم؟

حتماً خود شما دوست عزیز لیست بلندبالایی از دلواپسی های اقتصادی_سیاسی_فرهنگی دارید که هنوز دو به شک مانده اید و تصمیم قاطع نگرفته اید که برای تشریف فرمایی فرزند دوم دعا کنید یا نه! متاسفانه در این مقاله ی مختصر فرصت ندارم که به دلواپسی های اقتصادی_سیاسی تان ورود کنم ولی حرف آخرم این است که به اعتقاد من در این فقره، تنها موردی که ارزش دلواپسی را دارد، برقرار شدن یا نشدن یک رابطه ی مسالمت آمیز بین فرزند اول تان با نی نیِ جدید است! برای این که کمی دقیق تر به ابعاد ماجرا پی ببرید، توجه شما را به برشی از یک کتاب فوق العاده کاربردی با همین موضوع جلب می کنم:
…. روزی را به یاد می آورم که دو خراش بزرگ بر پشت فرزند کوچکم افتاده بود و پسر سه ساله ام در حالی که لبخند شرارت آمیزی بر لب داشت بالای سر او ایستاده بود. آن روز به شدت برآشفته و خشمگین شدم. فکر کردم که عجب بچه ی بی رحم و شروری است! چرا باید چنین کاری کند؟!
برای درک بهتر منشا شرارت کودکان، تمرین زیر را تهیه کرده ام که آن را در اختیار شما می گذارم. (خواننده ی گرامی بد نیست شما هم واکنش های خود را یادداشت کنید.)
• اگر روزی همسرتان دستش را روی شانه ی شما گذاشته و بگوید: عزیزم، آن قدر دوستت دارم و آن قدر تو فوق العاده ای که تصمیم گرفته ام زن دیگری مثل تو بگیرم.
واکنش شما:

• بالاخره همسر جدید که زنی جوان و بانمک است به خانه می آید. وقتی هر سه نفر با هم بیرون می روید، مردم به شما سلامی مودبانه می کنند، اما درباره ی زن جدید با صدای بلند و پرنشاط صحبت می کنند: چه قدر دوست داشتنیه! سلام عزیزم! خیلی قشنگی! و بعد رو به شما کرده و می پرسند: چه قدر دوستش داری؟
واکنش شما:

• همسر جدید احتیاج به لباس دارد. همسرتان از کمد لباس شما تعدادی پلیور و شلوار برداشته و به او می دهد. در پاسخ به اعتراض شما، همسرتان می گوید که چون وزن شما کمی بالا رفته این لباس ها برای تان تنگ شده و درست اندازه ی عروس جدید است.
واکنش شما:

• عروس جدید به سرعت رشد کرده و روز به روز باهوش تر و زرنگ تر می شود. یک روز بعدازظهر که شدیداً تلاش می کنید به طرز کار کامپیوتر جدیدی که همسرتان برای شما خریده پی ببرید، از در وارد شده و می گوید: می شه من هم بازی کنم؟ طرز کارش رو بلدم!
واکنش شما:

• وقتی به او اجازه ی بازی با کامپیوتر را نمی دهید، گریه کنان نزد همسرتان می رود و لحظاتی بعد همراه او باز می گردد. صورتش اشک آلود است. همسرتان در حالی که دستش را روی شانه ی او گذاشته، می گوید: چه اشکالی داره بذاری اون هم بازی کنه؟ چرا هیچ چیزت رو با دیگران قسمت نمی کنی؟!
واکنش شما:
(برشی از کتاب خواهر برادرهای سازگار، نوشته ی آدل فابر و ایلین مازلیش، به ترجمه ی خانم مژگان جهانگیر و کاری از نشر قطره، چاپ هفتم)

نمی دانم این تمثیل، چه قدر شما را تحت تاثیر قرار داد و چه ابوابی از معرفت را به روی شما گشود؟ چه قدر توانستید با فرزند اول تان هم ذات پنداری کنید و احساساتش را درک نمایید؟ نکند شدت تاثیرگذاری این تمثیل به حدی بوده باشد که بالکل دودلی شما را برطرف کند و تصمیم بگیرید عطای دوباره مادر شدن را به لقایش ببخشید؟! ای بابا! خواهش می کنم این قدر زود تصمیم نگیرید و دست نگه دارید، شاید ادامه ی مقاله به شما کمک کند تا تصمیم سنجیده تری بگیرید؛ تصمیمی که همه ی ابعاد قضیه در آن لحاظ شده باشد، چرا که وقتی به عنوان پدر و مادر به دلایل مختلف _من جمله این دلیل آخر فرهنگی که عرض کردم از همه ی دلایل دیگر معقول تر به نظر می رسد_ تصمیم می گیریم که قید فرزند دوم را بزنیم، در واقع داریم برای فرزند اول مان یک تصمیم سرنوشت ساز می گیریم و آینده ی فوق العاده ای را رقم می زنیم؛ یعنی تک فرزند ماندن را!

درباره ی سندرم تک فرزندی چه قدر می دانید؟

جهت استحضارتان باید عرض کنم که در اواخر قرن نوزدهم میلادی، در دانشگاه کلارک ماساچوست، مطالعه ای درباره ی کودکان عجیب و استثنائی انجام شد و در واقع پرسشنامه ای تنظیم گردید تا بر اساس پاسخ های آن این کودکان را بر اساس ویژگی های مختلف شان دسته بندی کند. خروجی این تحقیق نشان می داد که کودکانی که خواهر یا برادری ندارند، ویژگی های رفتاری منفی شان فهرست بلندبالایی شده است؛ یعنی تک فرزندها گرایش محسوسی به ویژگی های خاص نامطلوب داشتند. بر مبنای همین تحقیق بود که عنوان سندرم تک فرزندی وارد علم روانشناسی شد.
علائم بالینی این سندرم این گونه توصیف شد: بچه های مبتلا به سندرم تک فرزندی بچه هایی لوس، خودخواه، خودمحور، ناسازگار، رئیس مئآب، ضد اجتماع و تنها هستند. تک فرزندها چون از برقراری ارتباط با خواهر و برادر محروم اند، در فردیتی خودخواهانه بزرگ می شوند و فقط به خود و نیازهایشان فکر می کنند، بعضاً گرایش های ضداجتماعی پیدا می کنند و در بزرگ سالی هم قادر به برقراری ارتباط سالم با اطرافیان از جمله همکار، همسر و فرزند نیستند و نسبت به هر چیز ناخوشایندی حساسیت های تندی نشان می دهند.
برای این که وجهه ی علمی نوشته ام مخدوش نباشد باید اضافه کنم که تحقیقات دانشگاهی درباره ی این سندرم ادامه داشت و هر چه جلوتر آمدیم، در بین روانشناسان مخالفان نظریه ی سندرم تک فرزندی نسبت به موافقان این نظریه بیش تر شدند. تحقیقات جدیدتر بیش تر موید این فرضیه بود که تفاوت معناداری بین بدرفتارهای تک فرزند و بدرفتارهای خواهر برادر دار وجود ندارد. یعنی این که عوامل متنوعی بر شخصیت کودکان اثرگذار است و تعداد فرزندان، یگانه عامل تعیین کننده در شکل گیری این خصوصیات نیست؛ پس نمی شود رفتارهای منفیِ یکی یک دانه ها را به تک بودن شان ارتباط داد و چنین رفتارهایی ممکن است از کودکان خانواده های پر جمعیت هم سر بزند.
نمی خواهم بگویم همه ی این تحقیقات جدید، تحقیقاتی سفارشی بوده اند که به سفارش نهادهای کنترل جمعیت و برای موجه جلوه دادن سیاست های ابلاغی شان طراحی شده اند و با انواع شعبده بازی های رایج در آمار استنباطی و تحلیلی به نتیجه ی دلخواه رسانده شده اند، اگر چه که احتمال اش اصلاً کم نیست!
باور خودم این است که با رواج سبک زندگی مدرن و غلبه ی روابط اختیاری و مجازی بر روابط حقیقیِ اجباری ِ خانوادگی، ارتباط ها و تعاملات انسانی آن قدر حداقلی شده که بچه های چند فرزندی امروزی هم دیگر آن خواهر برادر های شبانه روزی در حال تعامل و بده بستانِ سابق نیستند، بلکه چشم به تلویزیون دوخته و دست به کنسول و سر در موبایل، چند تک فرزند هستند که بالاجبار تا سن محدودی زیر یک سقف زندگی می کنند و سندرم تک فرزندی، آن قدر اپیدمی شده که مبتلایان به آن، جمعیت غالب و نرم جامعه ی مدرن شده اند و دیگر از انگشت نمایی افتاده اند و علائم بالینی این سندرم تبدیل شده است به ویژگی های طبیعی و عمومی همه ی بچه ها و روانشناسان وظیفه ی خود می دانند برای این ویژگی های طبیعیِ همه ی بچه ها نظریه پردازی کنند و الگوها و تکنیک های تربیتی طراحی نمایند.

بالاخره با این سندرم چه باید کرد؟

اولین بار که داشتم آن فراز فوق العاده تاثیرگذار کتاب خواهر برادرهای سازگار را می خواندم _همان فراز ورود همسر دوم را که در بالا به آن اشاره شد_ درست وسط رد و بدل شدن آتش سنگین کشمکش های خواهرانه ی دخترکانم بودم، آن هم در اوایل دوران گل و بلبلِ کرونا، و بنابراین به هیچ عنوان گزینه ی قید فرزند دوم را زدن، نمی توانست که روی میزم باشد! می دانید اولین چیزی که به ذهنم رسید چه بود؟ این که چه طور می شود که همین موقعیت آتش فشانیِ ورود همسر دوم به خانه، در بعضی از فرهنگ ها، خیلی برداً و سلاماً برگزار می شود و بانوی اول خانه، بدون این که احساس کند دنیا به آخر رسیده، نه تنها در این موقعیت جلز و ولز نمی کند بلکه چه بسا پیش قدم هم می شود و خودش برای مردش آستین بالا می زند و … .
در واقع می خواستم از مدل فرهنگی و مختصات آن جوامع، برای حل مساله ی خودمان یعنی مدیریت چالش حساسیت ها و رقابت های خواهر برادری ایده بگیرم، آن هم یک ایده ی پیش گیرانه، چون وقتی این کشمکش ها پا می گیرد و در یک سیکل معیوب، روز به روز تشدید هم می شود، تحمل و مدیریت اش حقیقتاً طاقت فرساست! در نهایت به این جمع بندی رسیدم که:

1- باید ترتیبی بدهیم که از همان اول کار، چند فرزندی فرهنگ و تصویر ذهنیِ غالب فرزند اول مان شود: یعنی تا پیش از ورود فرزند دوم، سوم و … مرتب و روتین، با خانواده های چند فرزندی _ترجیحاً آن هایی که فرزندان سازگار و خوش و خرمی دارند_ در رفت و آمد باشیم و به فرزندمان تفهیم کنیم که اصلاً خانواده یعنی همین! یعنی همین بازی های دسته جمعی، شادی های دسته جمعی، با هم بودن ها، به هم دادن ها و از هم گرفتن ها، از هم آموختن ها و تا همیشه ی عمر کسانی را داشتن برای عشق ورزیدن و تنها نماندن؛ این تا همیشه ی عمر هم، از طریق داشتن روابط گرم و صمیمیِ ما پدر و مادرها با خواهر و برادرهای خودمان و خاطره بازی ما با فرزندان مان از آن قدیم های تعاملاتِ خواهر_برادری مان است که به جان فرزندان مان می نشیند. که اگر این طور بشود و این تصویر، تصویر غالب ذهنی فرزندمان شود و شیرینی رابطه ی خواهر برادری به کامش مزه دهد، به احتمال زیاد، خودش به شما درخواست آجی داداش خواهد داد!

2- هر چه زودتر برای فرزند دوم، سوم و … دست به دعا شویم: یعنی قبل از این که شیرینی های کاذب تک فرزندی به کام بچه ی اول مزه کند و در واقع به سندرم تک فرزندی مبتلا شود، چون احتمال ابتلای بچه ها به این سندرم با طول مدت تک فرزند ماندن شان، رابطه ی مستقیم دارد. اگر فاصله ی سنی بین بچه ها زیاد شود، مثلاً آن قدر زیاد که بچه ی بزرگ تر وارد دوره ی رشد دوم شده باشد، تحمل بچه ی جدید به مراتب برایش سخت تر می شود چون تعامل پدر و مادر با فرزند جدید جنس کاملاً متفاوتی با بچه ی بزرگ تر خواهد داشت و آزادی عمل حداکثری ای که فرزند جدید باید داشته باشد، بچه ی بزرگ تر را به شدت آزار خواهد داد و حسادتش را برخواهد انگیخت. این که فاصله ی سنی ایده آل بین بچه ها چه قدر است، خودش موضوع بحث مستقلی ست که دیگر مجال پرداختن اش در این نوشته نیست؛ اجمالاً این که فاصله ها را در حداقل ممکن تنظیم بفرمایید!

این ها دو اصل طلایی پیش گیرانه برای جلوگیری از ابتلای فرزندان مان به سندرم تک فرزندی است که ا ن شاء الله زمینه ساز تعامل سازنده و سازگاری بین آن ها خواهد شد. البته نباید فراموش کرد که کش و قوس، جزء ذات روابط انسانی ست و نمی شود از این دو اصل پیشگیرانه انتظار معجزه داشت و گمان کرد که چالش های خواهر برادری را به صفر خواهد رساند، بلکه در بهترین حالت این چالش ها را به حد قابل تحملی تخفیف خواهد داد. برای مدیریت چالش های ناگزیری که با آن روبرو خواهیم شد، شما را مجدداً به وبینار فوق الذکر و کتاب خواهر برادرهای سازگار ارجاع می دهم.
باشد که توانسته باشم کشمکش درونی شما با خودتان را به نفع آن نیمه ی نی نی دوست و لبریز از شور مادرانگی، مغلوبه کنم و مصمم شده باشید که همین الساعه برای آجی_داداش دار شدن فرزند اول تان دست به دعا شوید! به امید ایران همیشه جوان، با خانواده هایی چندفرزندی و پر از هیاهو و نشاط بچگی!

نویسنده: رضوان زندیه

زهرا مهدیان