رزمایش بندگی در هفت سال دوم زندگی

چگونه فرزندان مان را در التزام به آداب و مناسک دینی یاری کنیم؟

نویسنده: رضوان زندیه

پیش فرض ذهنی منِ نویسنده در این مقاله از این قرار است که شما کارگاه تربیت دینی 1 را دیده اید و یا دست کم مقاله ی هفت سال نوستالژی برای یک عمر زندگی را خوانده اید و به اصول حاکم بر تربیت کودکان زیر هفت سال _ من جمله تربیت دینی شان_ اشراف دارید و حالا می خواهید بدانید که در ادامه ی راه و در هفت سال دوم ، چه اتفاقی خواهد افتاد و احیاناً راهبرد تربیتی ما قرار است چه تغییری کند و چه اصول جدیدی را برای تربیت دینی فرزندان مان باید مدنظر داشته باشیم.

اگر این پیش فرض ذهنی من در مورد شما دوست عزیز صادق نیست، به جد تقاضا می کنم برگردید و ابتدا کارگاه یا مقاله ی فوق الذکر را ملاحظه بفرمایید، چون به سلامت گذراندن هفت سال اول زندگی، مهم ترین پیش نیاز موفقیت ما در تربیت دینی فرزندان مان در هفت سال دوم است و اگر چنانچه در هفت سال اول، دچار اشتباهات راهبردی شده باشیم، باید که در اسرع وقت و اورژانسی، در صدد حل و فصل و جبران این اشتباهات برآییم وگر نه در ادامه ی راه با مشکلات جدی مواجه خواهیم شد.

اولین گام برای شروع فصل دوم زندگی فرزندمان

اولین گام و شاید مهم ترین و سخت ترین گام برای ورود به هفت سال دوم زندگی فرزندمان این است که ما به عنوان والد_مربی، این تغییر مهم را باور کنیم و به فرزندمان بباورانیم! پذیرش این تغییر برای والد_مربی های خوب، ماهر و کاربلدی که بر اصول تربیتی هفت سال اول مسلط بوده اند و نقش هم بازی را برای فرزندشان به خوبی ایفا و پای به پای او بچگی کرده اند، شاید سخت تر هم باشد!

ولی چاره ای نیست و باید پذیرفت که در پایان هفت سال اول، کتاب زندگی فصل عوض می کند و باید که حال و هوای جدیدی به خود بگیرد، وگرنه فرآیند رشد دچار اختلال جدی خواهد شد. باید قبول کنیم و به فرزندان مان بقبولانیم که دیگر بزرگ شده اند و وقت اش رسیده که منطق زندگی شان را از ” دل ام می خواد، دوست دارم” / “دل نمی خواد، دوست ندارم” تغییر دهند و مثل آدم بزرگ ها ، منطق “خوب و بد” و “زیبا و زشت” را بر خواستن ها و نخواستن هایشان حاکم کنند.  برای این که این نقطه ی عطف، به جان بچه ها بنشیند و در نظرشان به خوبی جلوه کند، بزرگانی هم چون استاد پناهیان توصیه می کنند که این مهم را، طی تشریفاتی رسمی به اطلاع فرزندمان برسانیم و با جلال و شکوه، ورودش را به عالم بزرگ ترها خیر مقدم بگوییم و جشن بگیریم؛ عنوان با مسمایی را هم برای این جشن پیشنهاد می کنند: جشن ادب 

فقط خواهشاً این جشن را با ترانه های همیشگی جشن تولدها همراه نکنید که نوعاً چیزی از این قرارند: ” قشنگ شدی، گل شدی، شدی مثل عروسک ….”؛ این جشن فلسفه ی وجودی اش القاء حس بزرگ شدن و آقا و خانم شدن به بچه هاست و نه عروسک و غنچه و گل! اگر هم ترانه ی متناسبی پیدا نکردید که احتمالاً نخواهید کرد، این پیشنهاد آزموده شده را از منِ نویسنده داشته باشید که می توانید جشن ادب دختر خانم/ آقا پسرتان را با میلاد یکی از حضرات آل الله مصادف کنید و با چند مولودی زیبا و وزین این چالش را حل و فصل نمایید!

فقط می ماند قسمت مذاکرات معرفتیِ ماجرا که علی القائده باید به موضوع ” ادب آداب دارد” اختصاص پیدا کند؛ در پایان مراسم به صرف کیک و مخلفات، یک خلوت و  گفت و گوی صمیمانه با فرزندتان ترتیب دهید و ضمن ابراز خوش حالی از این که این قدر برزگ و فهمیده شده، تفهیم اش کنید که رفتارهای ریز و درشت یومیه، هر کدام آدابی دارند که باید مراعات شوند و زیبنده ی یک دختر خانم/ آقا پسر مودب نیست که این آداب را نادیده بگیرد. با چند مثال آشنا از آدابی که تا به حال خیلی ناخودآگاه رعایت می کرده شروع کنید، مثلاً دویدن هر روزه ی دم در و بلند سلام دادن به بابا وقتی که وارد خانه می شود.

نکته ی بسیار مهم تر این که به او یادآور شوید که هیچ کدام از این آداب، دست پخت مامان و بابا نیست بلکه مامان و بابا خودشان هم مودب به آداب الهی هستند و اساساً المعروف ما امرتم به و المنکر ما نهیتم عنه؛ خوبی ها را الله جل جلاله به واسطه ی اولیاء اش به ما آموخته  و بدی ها را هم به هم چنین و از این به بعد ما به جای دل بخواهی های خودمان قرار است حواس مان را بدهیم به دل بخواهی های خدا جون! می توانید با ذکر یکی دو آیه و حدیث ساده و مشهور، این اصل کلیدی را در ذهن فرزندتان تثبیت کنید و به این ترتیت دوره ی ادب آموزی فرزندتان را بیاغازید؛ موفق باشید!

این هم از روایت شیرین جشن ادب یکی از بزرگ مردان چمرانی، که الان برای خودش ابرمردی شده است ماشاء الله!

پس تکلیفِ جشن تکلیف چه می شود؟

نمی دانم این مراسم جشن تکلیف از کی وارد فرهنگ خانواده های ما شده ولی کم و بیش می دانم والدین و مربیان با چه ادبیاتی این جشن را به فرزندان شان معرفی می کنند! اگر بخواهم تجربه ی زیسته ی خودم را به عنوان یک مادر روایت کنم باید عرض کنم که همواره از طرح این موضوع با دخترم ابا داشتم و سعی می کردم که حتی لفظ جشن تکلیف هم در ادبیات مادر_دختری و خانوادگی مان وارد نشود، از بس که در بین فامیل و دوست و آشنا دیده بودم  که این لفظ چه قدر بد و غلط استفاده می شود و عملاً اثر ضد تربیتی پیدا کرده و تبدیل شده است به یکی از چالش های تربیتی! اما تلاشم، تلاش مذبوحانه ای بود و بالاخره روزی خبر این جشنِ کذا نمی دانم از کجا به دخترم رسید و شد آن چه شد!

حالا قصه از چه قرار است؟ غلط مصطلحی در جامعه ی ما رواج دارد که جشن تکلیف و عبادت را زمان شروع پایبندی به واجبات و اجتناب از محرمات معرفی می کند؛ مثلاً عموماً زمان وجوب نماز، روزه و حجاب را برای دختران نه سال تمام می دانیم و عادت هم داریم که مرتب این موضوع را بلند بلند اعلام کنیم و به محض این که احساس کردیم دختر زیر نه سالی در انجام هر یک از این کارها، دارد کوچک ترین رنج و زحمتی را متحمل می شود، بلافاصله به پدر و مادرش و بدتر از آن به خودش می گوییم که هنوز کوچک است و این کار هنوز بر او واجب نیست و بی خیال! انگار که مثلاً نازنین دخترِ مورد بحث، یک ربات فوق پیش رفته است با یک دکمه ی استارت، که می شود  سرِ نه سال، روشن اش کرد و از آن به بعد اتوماتیک، مثل ساعت اتمی همه ی واجباتش را بی کم و کاست و بدون هیج رنج و زحمتی انجام خواهد داد.

این تصور همان قدر مضحک و غلط است که مثلا خیال کنیم ورزش قهرمانی، قرص و کپسول و آمپول دارد و می شود از توی کوچه خیابان، به تصادف یک رهگذر را انتخاب و سرنگ مربوطه را در بازویش فرو کرد و بعد به عنوان هادی ساعی، همراه تیم ملی راهی المپیک اش کرد! بی هیچ رنج و زحمتی، بی هیچ تمرین و ممارستی!

و منظورم از تمرین، فقط حفظ کردن حمد و سوره و تسبیحات نیست، این که کار یک هفته یا نهایت یک ماه است! موضوع کلیدی مسئله ایست به نام انس و عادت که گمشده ی مدل های جدید تربیتی عصر ماست.

عادت دادن یا ندادن، مسئله این است!

در مدل های جدید تربیتی، تاکید زیادی بر مفاهیمی مثل گرایش، نگرش، دانش و این جنس عناصر عاطفی-ذهنی می شود و از آن ها به عنوان مقدمات ضروری بروز یک رفتار در فرد یاد می کنند و تقریباً همه ی تمرکز مدل های تربیتی، بر روی تمهید این مقدمات قرار می گیرد مثلاً گفته می شود مربی باید گرایش به هنجارها را در فرد ایجاد کند و هنجارها را در نظرش زیبا جلوه دهد، دانش لازم راجع به خوب ها و بدها را به او منتقل نماید، تصویر درستی از جایگاه آن هنجار در نظام عالم در ذهن فرد ترسیم کند و خلاصه فرد را قانع کند تا خودش هنجار مربوطه را انتخاب کند و به آن ملتزم شود.

به عنوان مثال شما به عنوان پدر و مادر، خودتان نماز بخوانید و تصویر قشنگی از نماز برای فرزندتان بسازید و اگر دیگر خواستید خیلی جانماز آب بکشید، فوق فوق اش یک بار هم جایگاه نماز در منظومه ی دین را برای او توضیح دهید، بعد رهایش کنید و آزادش بگذارید تا ان شاء الله تعالی سرِ نه سال، خودش به جمع بندی و نتیجه گیری لازم برسد، زیبایی و دل ربایی نماز را کشف و شهود کند، عاشق نماز شود و شروع کند و نمازش را بخواند.

اگر شروع هم نکرد که خوب، پیش می آید دیگر! طوری نیست، هنوز وقتش نشده، شاید وقتی دیگر!

اما باید به عرض تان برسانم که روایت اسلام از روند پایبند و ملتزم شدن بچه ها به مناسک دینی، روندی متفاوت است و عنصر انس و عادت در آن نقش کلیدی ایفا می کند. بر خلاف تصور عمومیِ ما که انجام عبادت از سر عادت را مذموم تلقی می کنیم، از قضا حضرات آل الله عادت به خوبی ها را توصیه نیز فرموده اند که به عنوان نمونه تنها به دو مورد آن اشاره می کنم: مولی الموحدین امیرالمومنین علی علیه السلام می فرماید: عودوا انفسکم بالخیرات که یعنی نفس تان را به کارهای خوب عادت دهید و یا در جای دیگری می فرمایند: کفی بالفعل الخیر حسن العاده یعنی همه ی خیر و خوبی در عادت های خوب خلاصه می شود؛ دیگر از این بالاتر؟!

همین است که بنده معتقدم باید از شان و جایگاه جشن تکلیف با تعریف فعلی اش، در ادبیات دینی-تربیتی مان بکاهیم و همان قدر بر شان و منزلت جشن ادب با تعریفی که ذکر شد بیافزاییم تا فرصت چند ساله ی تمرین و ممارست و عادت پیدا کردنِ تدریجی فرزندان مان برای انجام تکالیف دینی از دست نرود.

احمدرضا اعلایی مدیریت مجموعه ی شهید چمران در کارگاهی تحت عنوان تربیت دینی 2 به طور فشرده و البته با ذکر جزئیات، به مراحل مختلف و ریزه کاری های مرتبط با این تمرین و ممارست از شروع هفت سال دوم پرداخته اند که می تواند شما را در طراحی یک برنامه ی اصولی و عملیاتی برای هفت سال دوم فرزندان تان یاری کند.

استاد پناهیان هم یک سلسله سخنرانی داشته اند تحت عنوان راه تسهیل انتقال مفاهیم دینی به کودکان و نوجوانان که خیلی مفصل تر، همین مباحث را واشکافی کرده اند؛ اکیداً توصیه می کنم دست کم یک دور سرفصل های مطرح شده در این سلسله سخنرانی را ببینید و هر کدام را که بیش تر به کارتان می آید و با سوال های ذهنی تان یکی است، تماشا کنید. به طور ویژه جلسات20، 24 و 25 را که به موضوع انس، عادت و چالش های مرتبط با سختی ها و تلخی های انجام مناسک دینی اختصاص دارد حتماً ببینید.

زهرا مهدیان