ارزیابی ایده شبکه‌سازی به عنوان راهبرد تحولی در نظام تعلیم و تربیت کشور
نویسنده:
احمد رضا اعلایی [1]
سید محسن شاهنگیان [2]
چکيده
تحول در نظام آموزش و پرورش کشور ما امری ناگزیر است. این تحول از جنبه‌های مختلف امکان تحقق دارد که ایده شبکه‌سازی یک راهکار برای آن بشمار می‌آید. اگرچه تعریف واحدی از این ایده در اذهان متکفلان امر وجود ندارد؛ اما به نظر می‌رسد، به اشتراک گذاشتن تجربیات، استفاده متقابل از امکانات و راه‌اندازی یک بستر مجازی برای ارتباط بین سرشاخه‌ها و سایرکنشگران از ملزومات تحقق این ایده می‌باشد. با وجود این ابهامات، برخی اقدامات ابتدایی در حوزه شبکه‌سازی صورت گرفته که در این گزارش اشاره شده است. همچنین احصاء نظرات جمعی از دست‌اندرکاران تعلیم و تربیت کشور نشان می‌دهد دست‌کم سه موضع کلی در قبال شبکه‌سازی وجود دارد: گروهی آن را امری غیرضروری بلکه مضر دانسته و گروهی دیگر مفیدش خوانند؛ بی آنکه برای آن اولویتی قائل باشند. این در حالی است که گروه سوم شبکه‌سازی را حائز اهمیت و اولویت بر سایر اقدامات می‌دانند.
کلید واژه ها: تعلیم و تربیت، شبکه‌سازی، آموزش و پرورش، تحول
مقدمه
پیشینه اقدامات عملی مرتبط با شبکه‌سازی -بنا بر آنچه مؤلف احصاء کرده است- کارنامه چندان موفقی نداشته است. معمولاً هر از چندگاهی جمعی از فعالان و دغدغه مندان حیطه تعلیم و تربیت دور هم جمع شده تا به این ایده جامه عمل بپوشانند؛ اما پس از برگزاری تعدادی جلسه و احیاناً طراحی یک سایت و بارگذاری مقداری محتوا، همه چیز ناپدید شده است. البته تلاش‌های موسمی تحولی با این رویکرد هنوز هم در جریان و تکاپو است؛ اما دست کم برای نگارنده مشخص نیست که این رؤیا تعبیر خواهد شد یا خیر.
شاید بتوان شبکه‌سازی را نیز در زمره ایده‌هایی دانست که تنوز آن خیلی زود داغ شد؛ اما در واقعیت عمدتاً عمق و کیفیت مطلوب و حتی عمر بلندی پیدا نکرد. راز تداوم آن دسته قلیلی از شبکه‌ها که توانستند چندی دوام بیاورند را نیز باید در نفوذ یا اغراض سیاسی و اقتصادی شان جستجو کرد. همین نکات باعث شده تا بسیاری از صاحب‌نظران نسبت به این ایده بدبین باشند و چندان با روی گشاده به آن رغبت نشان ندهند.
با این وجود نمونه‌های موفق اندکی در این حوزه وجود دارد که از میان آن می‌توان به رویداد «چهارسوق» اشاره کرد. همچنین اقدامات دیگری هم در قرارگاه خاتم‌الاوصیاء (عج) و کانون مدارس اسلامی شکل گرفته است. تفصیلات بیشتری از این نمونه‌ها در ضمن گفتگو با مدیران آنها در ادامه این مقاله آمده است.
شبکه‌سازی چیست؟
ایده «شبکه‌سازی»([3]) یک اصطلاح رایج در فضای کسب و کار است که در طی چند سال گذشته از زبان فعالان عرصه تعلیم و تربیت نیز شنیده می‌شود. با این حال به نظر می‌رسد این اصطلاح صرفاً لفظ مشترکی است که هرکس معنای مورد نظر خود را از آن اراده می‌کند. برخی از صاحب نظران، شبکه‌سازی را آگاهی از عناصر مهم در شبکه انسانی و به اشتراک گذاری دستاوردهای تازه می‌داند([4])؛ حال آنکه برخی دیگر معتقدند شبکه‌سازی تنها با ایجاد یک بستر ارتباطی که صرفاً در آن امکان گفت‌وگو فراهم باشد، محقق نمی‌شود؛ بلکه فرآیندی خودبخودی، از پایین به بالا و محصول بازی دادن حداکثری بازیگران با دیدگاه‌های متنوع است.([5])
برخی مجموعه‌های فعال در عرصه شبکه‌سازی
در زمینه شبکه‌سازی اشخاص و مجموعه‌های مختلفی فعالیت می‌کنند که برخی از آنها نسبت به سایرین پیشینه موفق تری تاکنون داشته اند. در ادامه به چند نمونه اشاره می‌شود. طبعاً پرداختن به همه نمونه‌ها از حوصله این نوشتار خارج است.
- یکی از شاخص ترین اقدامات، رویداد «چهارسوق» است که فرآیندی رو به رشد بوده و تاکنون 11 همایش بطور سالانه برگزار کرده است.([6]) برخی از صاحب نظران، عدم وجود فیلتر سیاسی و ارتباط گیری با مراکز دولتی -همچون وزارت آموزش و پرورش- را دو عامل موفقیت این رویداد می‌دانند.([7])
- نمونه دیگری از طرح‌های اجرایی در این راستا، برنامه «عصرانه تربیتی» است که در آن جلساتی بطور ماهانه تشکیل شده و افراد مختلف کارهایی که انجام دادند را برای سایرین مطرح می‌کنند. در واقع «عصرانه» کوشیده تا سرشاخه‌ها را به طور محدود به یکدیگر متصل کند.([8])
- «قرارگاه خاتم الأوصیاء (عج)» زیر مجموعه سپاه پاسداران نیز با تشکیل 28 کارگروه مختلف در زمینه‌های متنوعی چون ناشران، ویراستاران، نویسندگان کودک، هیئت، فعالیت‌های قرآنی، فعالان عرصه اردو و غیره، اقدام به متصل کردن مجموعه تربیتی نموده است. مجمع فعالان تربیتی «فتح الفتوح»([9]) نیز از پروژه‌های در دست طراحی قرارگاه خاتم می‌باشد.([10])
- جشنواره «ایتات»([11]) در حوزه تعلیم و تربیت، از دیگر طرح‌های موجود است که اگرچه هدف اصلی خود را تقویت خلاقیت و ارتقاء توامندی معلمان و مربیان تعریف کرده است؛ اما عملاً در جهت ایجاد شبکه ارتباطی فعالان حوزه تعلیم و تربیت، شناسایی نیروهای خلاّق عرصه تعلیم و تربیت و گردآوری ایده‌های تربیتی نوآورانه نیز گام برداشته است. ایده اصلی این جشنواره در مرکز تربیت مربی مجتمع فرهنگی آموزشی امام صادق (علیه السلام) شکل گرفت.([12])
- گروه مجتمع آموزشی پژوهشی صلحاء نیز اقدام خوبی برای شکبه‌سازی انجام داده اند که طی آن، در یک بستر مجازی، مدیران مختلف مدارس خود را به سایرین معرفی می‌کنند.([13])
لوازم و زیرساخت‌های موردنیاز برای شبکه‌سازی
بنا بر اذعان صاحب نظران مختلف، شبکه‌سازی نیازمند لوازمی است که ذیلاً به چهار مورد از آنها اشاره می‌شود:
الف) بستر مجازی
ضرورت ایجاد پلتفروم‌های مجازی یکی از پارامترهای مشترک در عمده ایده‌های شبکه‌سازی است. این زیرساخت بوسیله راه اندازی یک پایگاه اینترنتی تا حد مطلوبی فراهم می‌شود.
ب) تعریف کار
از طریق تعریف کار مشترک و تقسیم آن، مخاطبین بیشتری جذب شده و بهتر درگیر موضوع می‌شوند. تعریف کار باعث می‌شود تا گردهمایی صاحب نظران صرفاً مبتنی بر تبلیغات و دعوت نباشد.
ج) مرحله شناسایی
عملیات شناخت فعالان و طیف‌های مختلف تعلیم و تربیت در کشور که می‌توانند در ایده شبکه‌سازی نقش مؤثر بیافرینند، خود یکی از زیرساخت‌های مهم است.
د) فضای داد و ستد
وجود بسترهایی برای داد و ستد داشته‌ها و نیازها اهمیت فراوانی دارد. در این راستا، افراد ختلف به‌واسطه نیازهای واقعی‌شان در حوزه تعلیم و تربیت، به مکانی مراجعه می‌کنند که قوت‌ها و نیازهای همدیگر را بطور طرفینی پوشش دهند. این بستر می‌تواند در ضمن ایجاد یک فضای نرم‌افزاری یا برگزاری یک جشنواره تأمین شود.
مزیت نسبی شبکه‌سازی نسبت به حرکت‌های یکپارچه (از بالا به پایین)
در تقسیم بندی ایده‌های تحولی در هر سازمان، شبکه‌سازی به عنوان یک اقدام جزء به کل (پایین به بالا) و در قبال ایده‌های حاکمیتی مطرح می‌شود که قصد دارند با اعمال فشار از بالا، تحولی را در صحنه تعلیم و تربیت رقم بزنند. بر این اساس می‌توان ایده شبکه‌سازی را دست کم دارای دو مزیت نسبت به حرکت‌های یکپارچه دانست:
الف) حفظ آزادی و اختیار
تحول زمانی در فضای تعلیم و تربیت رخ می‌دهد که اراده و ذوق و سلیقه و علم افراد کارگر باشد. وقتی یک نفر در بالای هرم دستوری می‌دهد و بقیه مجبور به پیگیری هستند، ذوق و دریافت‌های فردی شکوفا نمی‌شود. لذا هرچه این احترام به آزادی، اختیار، ابتکار و خلاقیت فرد بیشتر باشد اجرای موفق‌تری خواهد داشت.([14])
ب) حفظ سلایق مختلف
پیشروی حرکت یکپارچه با یک الگو مطلوب نیست؛ بلکه بهتر است حرکت یکپارچه در قالب یک سازمان موازی با ایده‌های مختلف انجام شود. واگذاری به جای تصدی‌گری و کار ستادی نسبت به کار صف ترجیح دارد. ([15])
میزان مانعیت نهاد آموزش و پرورش در شکل گیری تعامل سازنده برای شبکه‌سازی
صاحب نظران درباره نقش این نهاد حاکمتی در توسعه یا تضییق شبکه ها، دیدگاه‌های متفاوتی ابراز کردند:
دیدگاه اول
برخی آموزش و پرورش را مانع جدی و حیاتی ندانسته و با توجه به وجود بدنه انقلابی و دغدغه‌مند در این نهاد، جلب اعتماد آن را تنها اقدام لازم شمرده اند. صاحبان این دیدگاه معتقدند این تنها ارگان‌های امنیتی هستند که ممکن است برای فرآیندهایی از جنس شبکه‌سازی مانع ایجاد کنند.([16])
دیدگاه دوم
نقطه نظری دیگر معتقد است ساختار یکپارچه و هرم‌گونه آموزش و پرورش مانعی احتمالی برای هرگونه اقدام خلاقانه بوده و بروز مشکلات ساختاری و عموماً مالی محتمل است. معمولاً چنین است که ایده‌های شبکه‌سازی توسط سندیکاها و اصناف مستقل طرفداری می‌شود و اهالی یک سازمان دولتی از این تحولات فراری بوده و ذاتاً علاقمند به پیاده‌سازی یک مدل یکپارچه بر اساس یک پارادایم مشخص هستند.([17])
برخی راهکارها جهت غلبه بر موانع شبکه‌سازی
یکی از موانع مهم در مسیر شبکه‌سازی در کشور ما، عدم انگیزه برای تبادل تجربیات و اطلاعات و هم‌افزایی است. ایده‌پردازی‌های صاحب نظران درباره روش انگیزش‌بخشی جهت هم‌افزایی بین کنشگران را می‌توان در ضمن 8 مورد زیر دسته بندی کرد:
- تشویق و تقدیر و جایزه
- هویت‌بخشی و بها دادن به افراد و مدارس
- راه‌اندازی یک پلتفرم اجتماعی (شبیه اینستاگرام یا ویکی‌پدیا) برای تقویت حس مهم بودن
- دعوت از کشورهای دیگر و تعریف ارتباطات بین المللی
- ایجاد بازار برای امکان جلب منافع به شکل طرفینی
- مشارکت کنشگران در تأمین هزینه
- تبلیغات رسانه‌ای و اثر برندسازی
- حفظ استمرار جهت ایجاد حس اعتماد در شرکت‌کننده‌ها
اقدامات و ایده‌های جدید برای توسعه شبکه ها
در این بخش مختصراً به تعدادی از فعالیت‌ها و ایده‌های محقق شده (یا در حال تحقق) اشاره می‌شود که توسط دست‌اندرکاران و فعالان حوزه تعلیم و تربیت جهت تقویت و گسترش شبکه‌ها انجام گرفته است.
الف) ایجاد و تقویت لجنه‌ها
آنچه در قرارگاه خاتم الأوصیاء (عج) دنبال می‌شود، کمک به شکل‌گیری لجنه‌ها و هدایت آنها از بالا است. این هدایتگری بوسیله رفع موانع حرکت لجنه‌ها از جمله حل مسائل اقتصادی، اصلاح نگرش به مقوله فرهنگ، حل مشکلات انگیزشی یا ارتقاء مهارت‌های حل مسئله آنها انجام می‌شود.([18])
ب) جشنواره رویش
در این طرح که نسبت به سایر رویدادهای مشابه خود تقدم بیشتری دارد، بر یادگیری و رشد مسئله‌محور و تکلیف‌مدار متمرکز شده بود. در حقیقت رویکرد این جشنواره همچون آنچه در «مدرسه حکمت»([19]) وجود داشت، یک رویکرد مطالعه‌محور در راستای حل مسئله بود.([20])
ج) رویداد تکانش
پس از رویش، رویداد تکانش برای توسعه کارآفرینی راه‌اندازی شد. این رویداد یک نوآوری آموزشی بود که نمونه ای از شبکه‌سازی تخصصی را مدلسازی می‌کرد. رویکرد این رویداد نیز همچون جشنواره رویش، حل مسئله بود که طی آن، گروه‌های دانشجویی باید برای مسائل تربیت راه‌حل پیدا می‌کردند. همچنین این رویداد را می‌توان مدلی از تجربه‌نگاری تخصصی در حوزه تعلیم و تربیت دانست.([21])
ج) رویداد کنکاش
رویداد کنکاش رویدادی برای هدایت تحصیلی بود. این رویداد همچون طرح رویش، با نگاه مسئله‌محور طراحی و اجرا شد. برخی از مسائلی که این رویداد در پی پاسخ آن بود، عبارت بودند از اینکه در کشور ما مسائل در هر حوزه‌ای چیست؟ یا هر کسی باید چه کار کند؟ ([22])
د) رویداد دات آر (آی؟)
این رویداد پلتفرمی برای برگزاری رویدادهای آموزشی بود.([23])
هـ) پروژه کلاس‌گرام([24])
این سایت، بستری برای مدیریت کلاس‌های دبستان بود.([25])
و) الگوهای مدرسه داری
این ایده خود یکی از مرسوم‌ترین روش‌ها است که می‌توان به عنوان مثال به الگوی پیاده شده در مدرسه علامه حلی (ره) و مدرسه سلام اشاره کرد که با تأسیس مجتمع آموزشی سراج به کمال خود نزدیک شد. این مجتمع را می‌توان یک طراحی کلان برای الگوی بومی منتشرشونده مدرسه‌داری دانست.([26])
ز) خانه نوآوری تعلیم و تربیت([27])
این نهاد در اواخر سال 97 به منظور انسجام بخشی به برخی کارهای پیشین تأسیس شد که باید آن را یک گام مؤثر به سمت پلتفرم شدن و دوری از تصدی‌گری دانست. مسئولیت رسمی این خانه این است که منتورینگ، شبکه‌سازی، اعتبارات معنوی، شبکه ارتباطی، مکان و منابع دیگری را که دغدغه‌مندان عرصه لازم دارند در اختیارشان قرار گیرد و بستری برای رشد نیروی انسانی نقش آفرین در فضای تمدن‌سازی اسلامی فراهم شود تا این افراد با تمرکز روی مسئله انتخاب شده به دنبال راهکار عملیاتی برای آن بگردند و حل مسائل جدی‌تر را تمرین کنند.([28])
ح) رویداد چهارسوق([29])
چهارسوق، هم‌افزایی جامعه تعلیم و تربیت برای تحول در آموزش است که با برگزاری همایش‌های سالانه جذاب و پرمخاطب و دعوت از سخنران‌های با تجربه در عرصه تعلیم و تربیت، اقدام نسبتاً موفقی در خصوص شبکه‌سازی محسوب می‌شود. پیش‌تر درباره این رویداد توضیحاتی ارائه شد.
مدل اقتصادی پیشنهادی برای بهینه‌سازی شبکه و پیشبرد اهداف آن
بی شک برای تحقق شبکه‌ها به منابع مالی نیاز است که برخی ایده‌های پیشنهادی برای تأمین این منابع مالی در ادامه ذکر شده است:
- دریافت حق عضویت سالیانه برای استفاده از خدمات خاص
- فروش بلیط برای انواع کارگاه‌های خودگردان
- طراحی مدلی برای دریافت مابإزاء متناظر با هر داده‌ای که به اشتراک گذاشته می‌شود (تعادل عرضه و بهره).
نسبت گیری فعالان عرصه تعلیم و تربیت با ایده شبکه‌سازی
در بررسی ایده شبکه‌سازی اگرچه دیدن تجربه های عینی کمک کننده است؛ اما به دلیل درگیری این مجموعه ها با اجرا و چالشهای آن، غالباً تمام ابعاد آن دیده نمی‌شود. برای پر کردن این خلأ و مدلسازی کارآمد از این ایده، قطعا شنیدن نظرات برخی فعالان دیگر حیطه‌ها نیز مفید خواهد بود. لذا این ایده در مصاحبه با این افراد مورد سؤال قرار گرفت تا نسبتشان را با آن بیان کنند. نظرات مصاحبه شونده ها در نسبت سنجی با این ایده در سه دسته قرار می گیرد:
دسته اول:
افرادی که ایده مذکور را به عنوان یک ایده تحولی لحاظ نمی‌کنند. برخی از ادله این گروه عبارت است از:
- این ایده بسیار ابهام دارد و در سال‌های گذشته، فریبنده و هزینه‌ساز بوده است.([30])
- بدون داشتن اجزاء، کل ساخت نمی‌شود. ساخت اجزاء مقدم است (بدون داشتن آجر، دیوار نداریم).([31])
- به نظر می‌رسد این ایده تفاوت چندانی با کار رسانه‌ای ندارد (مثال عصر جدید و رشته بیت باکس).([32])
- انحصارگرایی آموزش و پروزش و تصدی‌گری دولت، مانع تحقق این ایده است. لازمه این تحقق ایده، باز بودن بازار و رقابتی بودن فضای حاکم است.([33])
- این ایده متولی ندارد و مدعیان سابق آن نیز نگاه درستی به حوزه تعلیم و تربیت نداشته اند.([34])
- در این قبیل کارها، رویکرد سیاسی غالب می‌شود و علیرغم ارزش ذاتی اتحاد، انحراف بوجود می‌آید؛ لذا اجرایی نیست.([35])
- روحیه کار جمعی در کشور ما به شدت ضعیف است.([36])
- شبکه کردن آدم‌های کف صحنه چندان فایده ندارد. باید شخصیت‌هایی همچون سیاست‌گذاران جریان ساز و صاحب‌فکر بنشینند و با یکدیگر صحبت کنند.([37])
- این ایده در ضمن ایده‌های دیگر است و بخودی خود ایده مجزایی نیست (درواقع شبکه‌سازی یک روش برای تقویت هر ایده دیگر است).([38])
- شبکه‌سازی بی‌معنی است؛ زیرا شبکه تعیّناً شکل می‌گیرد و نمی‌شود شبکه را ساخت.([39])
دسته دوم:
افرادی که ایده مذکور را در مجموع مثبت و اثرگذار می‌دانند؛ ولی در شرایط فعلی برای آن اولویت قائل نیستند. برخی از دلایل این گروه به قرار زیر است:
- جریان‌سازی از شبکه‌سازی بهتر است؛ زیرا باید یک فرهنگ مشترک و روح واحد ایجاد کرد (با داشتن یک روح واحد، یکی دست باشد، یکی پا …). شبکه‌سازی راهکاری برای تحقق این هدف است.([40])
- اولویت و اثرگذاری شبکه‌سازی میان مدت است (بر خلاف جریان‌سازی که اثربخشی آن سریع‌تر است). شبکه‌سازی باید به شکل نرم و از پایین به بالا و بطور طبیعی محقق شود. شبکه‌سازی هم‌عرض نظریه پردازی یا الگوسازی نیست؛ بلکه در طول آن است.([41])
دسته سوم:
افرادی که علاوه بر اثرگذار بودن ایده مذکور در فرآیند تحقق تحول در نظام تعلیم و تربیت، برای آن اولویت نیز قائل‌اند. برخی از دلایل این افراد به شرح زیر است:
- در جامعه ای که اینرسی و سکون زیاد است، پشتیبانی لجستیکی از ایده‌های نو بسیار مهم است. این بسترها باعث همصدایی و تقویت افراد شده و ذائقه جامعه را زودتر تغییر می‌دهد.([42])
- با بسترسازی در فضای مجازی (بویژه راه اندازی سایت) می‌توان یک مدرسه الگو را منتشر کرد و نیازهای سایر مدارس را نیز برطرف نمود.([43])
- برای جا انداختن یک فرهنگ در کشور، شبکه‌سازی و جریان‌سازی خیلی مفید است؛ زیرا فعالان را به مرور جذب کرده و در حصول نتیجه تسریع ایجاد می‌کند.([44])
جمع بندی نظرات
چنانکه دیده می‌شود، معنای مشترکی از شبکه‌سازی در نگاه فعالان عرصه وجود ندارد. با این وجود می‌توان نفس فراهم شدن بستری برای گفت‌و‌گوهای آزاد، به اشتراک گذاری تجربه‌ها و ایده‌ها و نیز برقراری ارتباط بین کنشگران و سرشاخه‌ها را از فواید مشترک غالب تلقی‌ها از شبکه‌سازی برشمرد.
شایان ذکر است که مزیت شبکه‌سازی نسبت به حرکت‌های از بالا به پایین و یکپارچه، ایجاد تسهیلاتی است که برای ارتباطاتی در سطوح موازی و هم عرض فراهم می‌شود. دادن اختیار و آزادی به افراد برای تحقق ایده‌های خودشان در عین فراهم شدن فرصت ارتباط و داد و ستد با سایر فعالان نیز از مزایای شبکه‌سازی می‌باشد.
رهیافت‌ها
شبکه‌سازی را شاید بتوان به استخراج نفت تشبیه کرد؛ عملیاتی که زیرساخت‌های بسیار پیچیده‌ای دارد؛ با این وجود نه از خارج وارد کشور شده است و نه در داخل دغدغه و توان هزینه کردن برای آن وجود دارد. با این وجود، در بخش نگارنده کوشیده تا با ایده شبکه‌سازی نسبت بگیرد و پیشنهادهایی را برای نزدیک شدن به نقطه کمال این ایده برای فضای تعلیم و تربیت کشور ارائه نماید.
شفاف‌سازی مفهومی شبکه‌سازی
یکی از مهم‌ترین نقاط افتراق، تفاوت در تعاریف بود. برای رسیدن به یک تعریف جامع و مصداقی، بررسی تاریخ شبکه‌سازی و مدل‌های علمی تئوری‌پردازانی چون بارنز([45])، گرانووتر([46])، کریستاکیس([47]) و آلبرت باراباشی([48]) کمک می‌کند تا کمی علمی‌تر به این موضوع ورود شود و ظرفیت‌های ناشناخته آن کشف گردد.
یک نکته مهم که از بررسی تاریخی شبکه‌سازی، به دست می‌آید این است که اصولاً شبکه‌سازی با کسب و کار پیوند خورده است. اگرچه با گسترش فضای مجازی و ایجاد روابط اجتماعی مجازی، کسب و کار به ظاهر کنار رفت و ابعاد گسترده‌تری موردتوجه شبکه‌ها قرار گرفت؛ اما در ادامه رشد شبکه‌های اجتماعی، بازهم آرام‌آرام، فضای کسب و کار بر روابط اجتماعی سایه انداخت.
نکته جالب توجه دیگر در بررسی تاریخ شبکه‌ها در ایران اینکه به خاطر نوع ساختار فرهنگی در ایران، کارکرد شبکه‌ها در کشور ما متفاوت می‌شود. برای مثال یک شخصیت سیاسی یا مذهبی از پلتفرم های مجازی ارتباط اجتماعی برای شبکه‌سازی استفاده نمی‌کند؛ بلکه صرفاً دغدغه‌اش استفاده از یک رسانه برای انتقال مفهوم است که جای تلویزیون و روزنامه و… را گرفته است. علیرغم وجود چنین کارکردی برای شبکه، اما مزیت نسبی شبکه‌ها را باید فضای تعاملی آنها دانست.
شبکه‌های خودکار انسانی (جعبه‌تقسیم‌ها)
گاهی دایره ارتباطی و اطلاعاتی برخی افراد به قدری وسیع است که فی نفسه بسان یک شبکه کوچک تأثیرگذار هستند. این افراد نقطه شروع خوبی برای هرگونه مشاوره، تأمین مالی یا آشنایی با مفاهیم نوظهور یا ارتباط با سرشاخه‌ها بشمار می‌آیند. گاهی این قبیل شبکه‌های خودکار انسانی به‌تنهایی نقش یک شتاب‌دهنده([49]) یا مِنتور([50]) را نیز بازی می‌کنند.
سازوکارهایی همچون چهارسوق و خانه نوآوری و امثال آنها، معمولاً برای ارتباط میان افراد و جعبه‌تقسیم‌ها، مدلی تعریف می‌کند که ارتباطات را بهینه کرده و در نهایت به مرجع‌سازی جعبه‌تقسیم‌ها نیز کمک می‌کند.
در فضای آموزش‌وپرورش به دلیل پررنگ بودن روابط انسانی، این نوع افراد بسیار وجود دارند و قابلیت‌های بالایی هم دارند. مربیان و معلمان و مدیران نیز به ارتباط با این افراد بسیار محتاجند. با این وجود، اینچنین شبکه‌های خودکار انسانی غالباً مورد توجه نیستند و به عنوان عناصر سرعت‌بخش تحول باید مرجع تحول‌خواهان قرار گیرند.
شبکه‌های مصنوعی (پلتفرم‌ها)
از زمانی که نظریه‌پردازان به مقوله شبکه‌سازی به‌مثابه یک موضوع علمی پرداختند و بستر فضای مجازی، تقویت شد و پلتفرم‌هایی در این فضا طراحی شد. اهداف سیاسی و اقتصادی، نیز این شبکه‌ها را گسترده‌تر نمود.
در کشور ما به دلیل ضعف در طراحی الگوریتم‌ها و سناریوهای پیچیده شبکه‌های مصنوعی، این پلتفروم‌ها بسیار کم تعداد هستند. شبکه‌های موجود، عموماً روی همان زیرساخت‌های وارداتی شکل‌گرفته که هرکدام اصول و مبانی خود را داشته و به همین دلیل آسیب‌های فراوانی دارند. این ضعف در فضای آموزش‌وپرورش، به دلیل عدم توان پوشش هزینه‌های مربوط به فناوری اطلاعات و زیرساخت‌های مجازی، دوچندان شده است.
توجه به نکات زیر می‌تواند به ایجاد اتصالات کاربردی میان فعالان تعلیم و تربیت کمک کند:
- وجود عناصر متخصص در لایه سیاست‌گذاران کلان و تدوین اسناد تحولی بالادستی
- درگیر کردن فعالان تعلیم و تربیت در لایه‌های پایین‌تر بوسیله برگزاری رویدادها و استارت‌آپ‌ها
- ارتقاء سطح سواد IT و فضای مجازی در میان دانشجویان دانشگاه فرهنگیان و رشته‌های مرتبط و برگزاری دوره‌های ضمن خدمت برای معلمان رسمی
- تقویت فرهنگ کار گروهی و کار شبکه‌ای از سال‌های نخستین تحصیلات ابتدایی؛ از طریق:
4-1) بها دادن به برخی مدارس، معلم‌ها، خانواده‌ها و حتی بچه ها به‌عنوان جعبه‌تقسیم
4-2) استفاده از پلتفرم‌های مناسب و ایجاد زیرساخت‌های امن در فضای مجازی و حضوری
3-4) تعریف رویدادهایی در جهت معرفی و ایجاد ارتباط میان نخبگان و نوآوران دانش‌آموزی
سهم شبکه‌ها در آینده
مهم‌ترین نکته‌ای که به ایده شبکه‌سازی، وزن می‌دهد، سرعت توسعه ارتباطات و اطلاعات در جهان است. بزودی بخش زیادی از تصمیمات اساسی و تحول‌های بنیادین در فضای فرهنگ و اقتصاد و سیاست، در شبکه‌ها رقم خواهد خورد. لازمه رسیدن به این مهم در نظر گرفتن جهان آینده و جایگاه شبکه‌ها در آن است.
تمام تلاش جهان فعلی برای فتح جهان آینده خلاصه در موارد زیر است:
- یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های شبکه‌سازی، این است که می‌تواند تمامی ایده‌ها را شامل شود. این ظرفیت، باعث می‌شود تا تأثیرگذاری بر تعلیم و تربیت به نحو هماهنگ و متعادل واقع شود. در غیر این صورت، هرکدام از ایده‌ها، تحول نامتوازنی را رقم می‌زنند که مجموعه‌های جداگانه‌ای باید بین سایر مجموعه‌ها هماهنگی ایجاد کنند. اما شبکه‌ها این امکان را می‌دهند که به‌صورت هم‌زمان در همه سطوح، مسئله و انگیزه تحول ایجاد شود.
- تلاش بر این است که رابطه‌ای بین مجازی و حقیقی ایجاد کند. بستر مجازی تا وقتی که برای خود منفذی به دنیای واقع ایجاد نکند. اعتبار پیدا نمی‌کند.
- جهت دیگر این است که زیرساخت‌هایی برای ایمن شدن بیشتر و زمینه سوءاستفاده کمتر به وجود بیاید.
- تلاش در راستا اینکه جعبه‌تقسیم‌ها، جایشان با ستاره‌های پوشالی عوض شود. وبلاگرها و سلبریتی‌ها، در حال حاضر نقطه ثقل اصلی در شبکه‌های اجتماعی به‌خصوص مجازی هستند که عموماً نیز به جای دعوت به آرمان تحولی، مخاطب را به سمت خود می‌خوانند. تنها زمانی می‌توان یک تحول تربیتی رقم زد که نقاط کانونی شبکه و جعبه‌تقسیم‌ها، توخالی نبوده و پشتوانه‌ای داشته باشند که به رشد دیگران کمک کند.
کلام پایانی
آینده آموزش، نیاز به شبکه‌ای دارد که قدرت پالایش و وحدت در سیاست‌گذاری و جهت‌دهی داشته باشد. یکی از چالش‌ها در نظام‌های شبکه‌ای، تکثر نگاه و عقیده و رفتار است. تکثری که خود شبکه‌ها به آن دامن می‌زنند و اساساً به دنبال وزن‌دهی و قضاوت نیستند (مگر مواردی که اغراض سیاسی‌شان در تعارض با تکثرگرایی باشد؛ مانند فیلترینگ اینستاگرام در موضوع شهادت سردار حاج قاسم سلیمانی). همین امر زمینه را برای تشتت و هرج‌ومرج فراهم می‌کند. شبکه در آینده آموزش تمدن اسلامی، باید قدرت پالایش و وزن‌دهی داشته باشد. هرچند، غالباً سازوکارهای آن باید پنهان باشد. جعبه‌تقسیم‌ها، در اینجا نقش محوری دارند.
سپاسگزاري
این مقاله باز تولیدی از مقاله پنجم از پژوهش «1+8 ایده برای تحول بنیادین آ.پ» می‌باشد که پیش‌تر به همّت گروه حوزوی بنیان مرصوص و با حمایت مرکز راهبری ورثة الانبیاء انجام شده است. بدینوسیله از همه بزرگوارانی که در طرح پژوهش فوق الذکر تلاش نمودهاند سپاسگزاری میگردد.
منابع
مصاحبه با آقایان حبیب رحیم پور، میرزایی (رزمندگان)، غفاری، ذوفن، علی اکبریان، صداقت زاده، آزین، میرزایی (مهر هشتم)، همتی فر، تاجیک، کثیری و خانم دکتر قربان که تفصیلات آن در پژوهش «1+8 ایده برای تحول بنیادین آ.پ» موجود می‌باشد.
[1]– مدیر میز تعلیم و تربیت مرکز راهبری برهان
[2]– کارشناس میز تعلیم و تربیت مرکز راهبری برهانshahangian.m@gmail.com
[3]– Networking
[4]– مصاحبه با جناب آقای ذوفن
[5]– مصاحبه با جناب آقای آزین
[6]– در زمان نگارش این مقاله، دوازدهمین رویداد چهارسوق نیز در 13 اسفندماه 1399 برگزار شده است.
[7]– مصاحبه با جناب آقای ذوفن
[8]– همان
[9]– این طرح زیر نظر جناب آقای جزینی است.
[10]– مصاحبه با جناب آقای تاجیک
[11]– ایتات : ایده‌ها و تجربیات آموزشی و تربیتی
[12]– برگرفته از پایگاه اینترنتی جشنواره ایتات به آدرس www.etatt.ir
[13]– این تشکیلات زیر نظر جناب آقای نیرو است.
[14]– مصاحبه با جناب آقای تاجیک
[15]– مصاحبه با جناب آقای ذوفن
[16]– همان
[17]– مصاحبه با جناب آقای تاجیک
[18]– همان
[19]– این مدرسه زیر نظر جناب آقای اردوان مجیدی تا سال تحصیلی 96-1395 به فعالیت خود ادامه داده است.
[20]– مصاحبه با جناب آقای آزین
[21]– همان
[22]– همان
[23]– همان
[24]– به آدرسwww.classgram.ir
[25]– مصاحبه با جناب آقای آزین
[26]– همان
[27]– به آدرس www.eduhouse.ir
[28]– مصاحبه با جناب آقای آزین
[29]– به آدرس www.chaharsoogh.ir
[30]– مصاحبه با جناب آقای حبیب رحیم پور
[31]– همان
[32]– مصاحبه با جناب آقای غفاری
[33]– همان
[34]– مصاحبه با جناب آقای کثیری
[35]– همان
[36]– همان
[37]– مصاحبه با جناب آقای میرزایی (رزمندگان)
[38]– مصاحبه با جناب آقای تاجیک
[39]– مصاحبه با جناب آقای همتی فر
[40]– مصاحبه با جناب آقای صداقت زاده
[41]– مصاحبه با جناب آقای آزین
[42]– مصاحبه با جناب آقای علی اکبریان
[43]– مصاحبه با جناب آقای میرزایی (مهر هشتم)
[44]– مصاحبه با سرکار خانم دکتر قربان
[45]– John Barnes
[46]– Mark Granovetter
[47]– Nicholas Christakis
[48]– Albert-László Barabási
[49]– accelerator
[50]– mentor
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.