در من نماندن و ما شدن

چگونه کلاس مطالعات اجتماعی را به زمین تمرین مهارت های زندگی تبدیل کنیم؟

نویسنده: رضوان زندیه

پیشاپیش به خاطر طولانی شدن مقدمه عذرخواهی می کنم و البته تقاضا می کنم، کمی حوصله کنید. به هرحال اطمینان خاطر می دهم که درست آمده اید و قرار است مقاله ای راجع به کتاب مطالعات اجتماعی بخوانید!

نمی دانم چه قدر از اوتیسم می دانید! به روایت روانپزشکان اوتیسم یا “در خود ماندگی” یک اختلال عصبی- رشدی است که در آن بخش‌های مختلف مغز، در همکاری با یکدیگر دچار مشکل می‌شوند. علائم اوتیسم عمدتا از این قرارند:

اختلال در عملکرد اجتماعی:

یکی از علامت‌های مهم اوتیسم، اختلال در ارتباطات اجتماعی است. کودکان طبیعی از همان هفته‌های اول تولد، به طور قابل ملاحظه ای اجتماعی هستند؛ در واقع نوزاد انسان به طور ذاتی برای ارتباط اجتماعی و تشخیص چهره‌ی انسانی آمادگی دارد، در حالی که در کودکان دارای اوتیسم گرایش کمی به چهره‌ی انسانی وجود دارد و به دنبال آن، این کودکان، گرایش کمی به برقراری تماس چشمی دارند. آن‌ها در درک احساسات دیگران مشکل دارند و قادر به همدلی با آن‌ها و قرار دادن خود به جای آن‌ها نیستند و این سد بزرگی بر سر راه دوست‌یابی آن‌هاست.

اختلال ارتباطی:

از دیگر مشکلات اصلی در اوتیسم، اختلال جدی در برقراری ارتباط است. افراد دارای اوتیسم در جنبه‌های مختلف رشد زبان، گفتار و ارتباط مشکل دارند. کودکان دارای اوتیسم نمی‌توانند برای اهداف اجتماعی از زبان استفاده کنند. برای مثال نمی‌توانند برای برقراری رابطه ی اجتماعی، کلمات و زبان را به کار بگیرند. نیمی از افراد دارای اوتیسم هرگز از زبان و گفتار جهت ارتباط استفاده نمی‌کنند و در صورت استفاده از کلام، در گفتار این افراد مشکلات زیادی وجود دارد.

اختلال شناختی:

نیمی از کودکان دارای اوتیسم، هوش پایینی دارند. در برخی از این افراد هوش جزیره‌ای وجود دارد. هوش جزیره‌ای به این معناست که کودک در یک یا چند زمینه (مانند نقاشی یا موسیقی) توانایی‌های قابل توجهی دارد در حالی که ممکن است از نظر سایر توانایی‌ها مشکل داشته باشد. همچنین در آن‌ها تفکر انتزاعی وجود ندارد. یعنی کودک نمی‌تواند خودش را به جای دیگران قرار دهد و یا به مسائلی غیر از چیزهایی که به چشم می‌بیند فکر کند.

اختلال رفتاری:

این کودکان با اشیاء و وسایل، ارتباط بهتری برقرار می‌کنند تا با انسان‌ها. علاوه بر این، آن‌ها به جنبه‌های ناکارآمد اشیاء و اشیاء غیر کاربردی وابستگی غیر معمول دارند. این کودکان به موقعیت‌ها و شرایط جدید واکنش های بسیار شدید نشان می‌دهند. آن‌ها از چیزهای جدید، از افراد جدید، از تغییر دکوراسیون منزل و حتی تعویض‌اتومبیل خانوادگی شان به شدت می ترسند و به آن واکنش نشان می‌دهند. مهارت‌های بازی در این کودکان به شدت در سطح پایین است و نمی‌توانند بازی های اجتماعی انجام دهند.

شیوع اختلال طیف اوتیسم

پژوهش‌های ۲۰ سال گذشته تا کنون نشان داده اند که شیوع اختلال اوتیسم به دلایل مختلفی در حال افزایش است. در اوایل سده ی اخیر میلادی برآورد می‌شد که شیوع این اختلال ۱ در ۳۳۵ نفر باشد. این میزان در سال‌های اخیر رو به افزایش بوده است، به طوری که طبق آخرین پژوهش‌ها این آمار در سال ۲۰۰۹ میلادی ۱ مورد در هر ۹۱ نفر در آمریکا و یک مورد در هر ۶۶ نفر در انگلستان گزارش شده است. همچنین در آخرین ویرایش راهنمای آماری و تشخیصی اختلالات روانی آمریکا، شیوع آن یک به ۵۹ ذکر شده است.
تاکنون هیچ مطالعه‌ی جامعی در زمینه‌ی شیوع این اختلال در کشور ما صورت نگرفته است. با این حال مطالعات شیوع شناسی در ایران، گستره‌های از یک به ۱۵۰ بین کودکان را گزارش کرده‌اند. به این ترتیب اختلال طیف اوتیسم تبدیل به یکی از همه گیر‌ترین اختلالات رشدی شده است.

ممنونم که حوصله کردید. حالا این ها چه ربطی دارد به کتاب مطالعات اجتماعی؟! عرض می کنم.

بیماری شایع تر عصر ما، بیماری “در من فروماندگی” است!

اگر میزان شیوع اوتیسم به عنوان یکی از فراگیرترین اختلالات رشدی، 1 به 150 باشد، اختلال” در من فروماندگی” به مراتب شیوع بالاتری دارد؛ آمار که ندارم تا خدمت تان ارائه کنم ولی اگر کمی بیش تر راجع به این اختلال توضیح بدهم حتماً تصدیق می فرمایید که شیوع آن چند ده برابر اوتیسم است! اما اجازه بدهید برای توضیح مفهوم “در من فروماندگی”، از توصیف مفهوم ضدش استفاده کنم؛ یعنی “میل به از من فراتر رفتن، ما شوندگی، جمع پذیری و مشارکت جویی”

یک مثال خودمانی

خدا رحمت کند همه ی رفتگان را، عموی ما را نیز هم! بزرگ فامیل بود و به شدت مردم دار، خودش به این ویژگی می گفت، در به طاق بودن؛ یعنی همیشه درِ خانه شان باز بود و محل رفت و آمد اهل فامیل و اهل محل و دوست و آشنا. تقریباً به هر مناسبت ریز و درشتی فامیل را دور خودش جمع می کرد و خانه شان غلغله می شد. خودش هم که چهار پسر داشت و سه دختر با کلی نوه ی قد و نیم قد که پای ثابت این دورهمی ها بودند. طبیعتاً خوب برگزار کردن یک همچین دورهمی های شلوغی کار آسانی نبود و کلی دوندگی داشت. عموی ما هم صبح علی الطلوع تا پاسی از شب گذشته مشغول دوندگی برای برگزاری هر چه بهتر این دورهمی ها می شد. نکته ی جالبی که وجود داشت این که در این دوندگی ها، عمویم همیشه دست راستی هم داشت که پا به پایش می دوید و در تکاپو بود. این دست راست نه یکی از چهار پسرش بود و نه یکی از سه دخترش، بلکه یکی از سه دامادش بود که خیلی بیش تر از پسرهایش برای عمویم تکیه گاه بود. ویژگی برجسته ی این داماد مثالی این بود _ و هست _ که در هیچ موقعیتی تماشاچی باقی نمی ماند و در متن همه ی حادثه ها حضوری پررنگ و موثر داشت؛ انگار در آن شلوعی ها دنبال کارهای روی زمین مانده می گشت و از زمین برشان می داشت و به سرانجام می رساندشان. این طور شد که داماد عمویم به عنوان نماد و سمبل مشارکت جویی از سال ها پیش در ذهن من نقش بست و تا به امروز کسی نتوانسته موفعیت و جایگاهش را در ذهن من از آن خود کند.
شاید شما هم از این سمبل ها در ذهن تان داشته باشید و شاید هم نه! ولی مطمئنم دور و برتان الی ماشاء الله آدم سراغ دارید که نقطه ی مقابل این شخصیت هستند؛ مثلا همان مردهایی که در طول یک روز تعطیل، بارها برای بردن فلاسک چای، ظرف میوه و تنقلات، در آشپزخانه رفت و آمد می کنند و هر بار هم سینک پر از ظرف های نشسته را می بینند و بلند یا زیر لب غر و لندی هم می کنند ولی حتی یک بار هم به ذهن شان خطور نمی کند که آستین بالا بزنند و چند بشقاب و قاشق را از آن تلّ انباشته شده کم کنند.
این مشارکت خودجوش که پیشکش! حتی اگر در یک تقسیم کار درون خانوادگی، مسئولیت شستن ظرف های روزهای تعطیل هم به عهده شان باشد، به هزار و یک ترفند از این مسئولیت شانه خالی می کنند و ادا و اطوارهایی در می آورند که رسماً خانم خانه را پشیمان می کند و باعث می شود که از خیر مطالبه ی این مسئولیت بگذرد و خودش با عزت و شرف! مثل باقی روزها ترتیب ظرف ها را بدهد.

اهداف کتاب اجتماعی دبستان

در مقدمه ی کتاب مطالعات اجتماعی و در بخش سخنی با معلمان عزیز، آمده: هدف غایی مطالعات اجتماعی، تربیت افرادی مومن، مسئول، آگاه و توانمند در زندگی فردی و اجتماعی، پایبند به اخلاق و ارزش های دینی و علاقه مند به ایران و هویت اسلامی_ایرانی است.
از بین این همه صفت که برای افراد مورد تربیت ذکر شده، به نظر من صفت کلیدی، یعنی صفتی که می توان به عنوان هدف کانونی روی آن متمرکز شد و مطمئن بود که در صورت تحقق این هدف، سایر اهداف هم قابل دسترس است، همان صفت مسئول است! و مشارکت جویی کمال مسئولیت پذیری است یعنی نوعی مسئولیت پذیری فعال و خود انگیخته که حتی به قانون و تشویق و تنبیه و بگیر و ببند هم احتیاج ندارد و فرد مشارکت جو، به صورت خود جوش در جمع ها و اجتماعات کوچک و بزرگ مسئولیت خودش را کشف می کند و متعهدانه به آن عمل می کند.

مساله ای به نام در من فروماندگی

مطمئنم که حالا به شباهت های “در خود ماندگی یا اوتیسم” و “در من فروماندگی” پی برده اید.
اگر اوتیسم یک بیماری جسمی است که تا به امروز راه علاجی برايش پیدا نشده، در من فروماندگی یا ما نشدن، یک مساله و ناهنجاری تربیتی_فرهنگی_اجتماعی است که باید تا دیر نشده در برنامه ریزی تربیتی مان برایش جایی باز کنیم تا دست کم در نسل های آینده، شیوع اش بیش تر از این نشود.
و برای این که درجه ی حساسیت تان را بالاتر هم ببرم و نشان دهم که این بیماری مسؤلیت ناپذیری، ریشه ی اصلی بزرگ ترین فجایع تاریخ بشر بوده است، توصیه می کنم سلسله سخنرانی های دهه ی فاطمیه سال 99 استاد پناهیان با موضوع فاطمیه و احساس مسئولیت اجتماعی را حتما بشنوید.

درس مطالعات اجتماعی چگونه قرار است دانش آموزانی مسئولیت پذیر تربیت کند؟

به عنوان یک مربی، قطعا لازم و واجب است که کتاب راهنمای معلم مربوط به این درس را بخوانیم تا بفهمیم در این درس قرار است دقیقا چه اتفاقی و چگونه رخ دهد. اما به طور خلاصه روند کتاب مطالعات اجتماعی از این قرار است:

خودشناسی: اولین گام، خودشناسی و خودآگاهی ست؛ این که دانش آموز با رجوع به گذشته، نگاه دقیق و متفکرانه به حال و اندیشیدن درباره ی آینده، به فهم عمیق تری از خود و من دست پیدا کند و بتواند نسبت درستی بین خودش و انسان های اطرافش و محیط زندگی اش برقرار کند. توانایی ها، ظرفیت ها و استعدادهایش را بشناسد و مهم تر از همه این که بفهمد، انسان ذاتاً موجودی اجتماعی است. ویژگی ها و نیازهای جسمی و روحی اش او را به دیگران پیوند می زند.

تحکیم جایگاه خانواده: در این روند و در گام بعد، جایگاه اولین و کوچک ترین نهاد اجتماعی یعنی خانواده، برجسته می شود و دانش آموز نسبت به اولین هویت جمعی اش یعنی هویت خانوادگی، خودآگاه می شود. این خودآگاهی از طریق آشنایی با نقش، جایگاه و مسئولیت هر فرد در خانواده است که شکل می گیرد و دانش آموز به شکستن پیله ی من ادامه می دهد، رشد می کند و به سمت ما شدن حرکت می نماید.

شناخت تدریجی اجتماعات بزرگ تر: به تدریج این اجتماعات، بزرگ و بزرگ تر می شود و به محله، مدرسه، روستا، شهر و کشور توسعه پیدا می کند و دانش آموز با شناخت مختصات این اجتماعات بزرگ تر، هویت جمعی تازه ای پیدا می کند و مای بزرگ تری خواهد داشت.

یک مثال چمرانی:

اگر مایلید نمونه ای از یک کلاس جذاب مطالعات اجتماعی را تجربه کنید و ببینید چه طور می شود دانش آموز را در این مسیر حرکت از هویت فردی به هویت اسلامی_ایرانی همراهی کرد، پیشتهاد می کنم کارگاه مطالعات اجتماعی چمرانی را از دست ندهید.
آیا کتاب مطالعات اجتماعی، یک شتر گاو پلنگ است!؟ تاریخ و جغرافیا در این کتاب چه می کند؟
می خواهم همین جا علی الحساب یک ایده ی جذاب مطرح شده در کارگاه را برای تان روایت کنم و آن این که:
برای برداشتن گام اول، یعنی خودشناسی و شناخت هویت فردی با رجوع به گذشته، از بچه ها بخواهیم تا با کمک پدر و مادرشان چند عکس از بچگی خودشان را از آلبوم خانوادگی جدا کنند و درباره اش وارد گفت و گو شوند؛ این که عکس مربوط به چند سالگی شان است، در آن زمان و مکان مشخص، چه اتفاق خاصی افتاده بوده که تصمیم گرفته اند با این عکس، آن اتفاق را برای همیشه در خاطرشان ماندگار کنند و … و با استفاده از این اطلاعات، عکس های مربوطه را پشت نویسی کنند.
سرفصل تاریخ، با همه ی رویدادها، اشیاء و بناهایش، حکم همین عکس های پشت نویسی شده را دارد؛ همان قدر که عکس های پشت نویسی شده هویت فردی و خانوادگی را در دانش آموز تثبیت می کند و او را نسبت به گذشته و ریشه ها و پیوندهایش خودآگاه می نماید، تاریخ هم گذشته و ریشه ی هویت ملی ماست و با مرور آن چه که بر ما گذشته است، به حال و اکنون ما معنا و مفهوم تازه ای می دهد و نشان می دهد که ما در حال حاضر، کجای این مسیر حرکت جمعی ایستاده ایم و چه افقی پیش روی مان قرار دارد.
و یا یک ایده ی جذاب برای ارتباط گرفتن، تعلق خاطر پیدا کردن، برانگیختن حس مسئولیت و وارد تعامل شدن با محیطی که در آن زندگی می کنیم، مثلا محله مان، این که:
یک نقشه ی هدف مند از فاصله ی بین خانه تا مدرسه مان تهیه کنیم و در آن محل هر یک ازمکان هایی را که در این فاصله می بینیم، مشخص کنیم و بگوییم در هر کدام از آن ها چه فعالیت هایی انجام می شود. به این ترتیب بچه ها مثلا با ظرفیت های اقتصادی محله شان آشنا می شوند و در گام بعدی می شود با این مراکز کسب و کار، وارد تعامل شد و اولین تجربه های کسب و کار دانش آموزان را رقم زد.
سر فصل جغرافیا هم، حکم همین محله شناسی را دارد‌؛ البته در مقیاس بزرگ تر و ملی، که ما را با ظرفیت ها، امکانات، داشته های طبیعی و خداداد و در واقع سرمایه های ملی مان آشنا می‌کند، هم حس تعلق خاطر و مسئولیت اجتماعی را در دانش آموز بر می انگیزد و هم افق های جدیدی را برای ساختن فردایشان به آن ها نشان خواهد داد.

و در نهایت اگر بخواهم این مقاله را در دو جمله جمع بندی کنم، عرض می کنم:
درس مطالعات اجتماعی، شناسنامه ی ملی_مذهبی و در عین حال زمین تمرین مهارت های زندگی جمعیِ آینده سازان این مرز پر گهر است؛ در حفظ و حراست از شان و منزلت آن به شدت کوشا باشیم!

زهرا مهدیان