نگاهی نو و خلاقانه به تشویق و تنبیه کودکان در اصول تربیتی عصر جدید
تربیت با چوب یا گل؟
تنبیه و تشویق دو وسیله مهم در تربیت و آموزش کودکان است. این دو روش، در شکل‌دهی شخصیت کودک می‌تواند تاثیر بگذارد. استفادۀ نابجا از هرکدام باعث می‌شود روی شخصیت و رفتار کودک اثر منفی داشته باشد. حتماً برای شما هم پیش آمده که فرزندتان را تشویق یا تنبیه کرده‌اید. تا حالا به تاثیراتش بر روان فرزند خود فکر کرده‌اید؟ همۀ ما می‌دانیم که دورۀ تنبیه‌های سخت بدنی گذشته است و هیچ رویکردی آن را تایید نمی‌کند. امروزه، والدین باید نسبت به اصول تربیتی آگاه باشند. امیدواریم با خواندن مطلب زیر، کودکانی با بیشترین انگیزه و عزت نفس برای ساختن کشوری سربلند تربیت کنیم.
تشویق: راهکاری برای رشد
تشویق کودک به معنای تاییدکردن و قدردانی‌کردن از تلاش‌ها و رفتارهای خوبش است. در روانشناسی، تشویق مثل تقویت‌کنندۀ مثبت عمل می‌کند و رفتارهای غلط را صحیح کرده و انگیزه کودکان را برای یادگیری و پیشرفت، بیشتر می‌کند. نکته مهم این است که تشویق با دادن پاداش فرق دارد. پاداش دادن ممکن است باعث شود که بچه‌ها فقط به خاطر پاداش، کار خوبی انجام دهند؛ اما تشویق باعث می‌شود که به خاطر خودِ کار احساس خوبی داشته باشند. دربارۀ این بحث بیشتر صحبت می‌کنیم.
تشویق‌ها به دو دستۀ زیر تقسیم می‌شوند:
- تشویق مادی: اولین نوع، تشویق‌هایی است که با جایزۀ مادی انجام می‌شود و معمولاً کودک را شرطی‌سازی می‌کند. در واقع جایزه‌های مادی همان محرک‌های بیرونی هستند که انگیزه درونی کودک را غیرفعال می‌کند. این جایزه‌ها معمولاً در قالب اسباب‌بازی‌هایی است که با پیشرفت تکنولوژی، ته ندارد و کودک شما می‌تواند هر روز، جایزه‌اش را به‌روز کند. کودکانی که این طور تشویق می‌شوند، معمولاً نظام ارزشی مستقلی ندارند؛ یعنی رفتارشان وابسته به رفتار والدین است. در تشویق مادی، یکی از بهترین روش‌ها این است که روی برگه‌ای، کارهای مثبت کودکتان را یادداشت کنید و امتیازی تعیین کنید. اگر قصد دارید اسباب‌بازی هدیه بدهید، بهتر است بازی‌هایی را تهیه کنید که خلاقیتش را به کار می‌گیرد. لگو، مکعب‌های چوبی و سایر بازی‌های ساختنی به تقویت مهارت‌های کودک شما کمک می‌کند.
- تشویق معنوی: نوع دوم، به احساسات و نیازهای درونی بچه‌ها مربوط می‌شود و شامل تقدیر، تحسین، ابراز احساسات، توجه، حمایت و… است. تشویقی سازنده است که رفتار کودک و احساس والدین را توصیف می‌کند. والدین باید تلاش کنند تا جزئیات تشویق واضح توصیف کنند؛ مثلاً «این درختِ سبزی که کشیدی، واقعاً قشنگه پسرم» یا «خیلی کارِ خوبی کردی که اتاقت رو مرتب کردی؛ تو واقعاً دختر مرتبی هستی» یا «وقتی دیشب مسواک زدی، خیلی خوشحالمون کردی پسرم»
تشویق‌ها باید بر تلاش و بهترشدن عملکرد، تمرکز کنند تا کودک متوجه رفتار مثبتش شود.
چمرانی‌ها، تیمی شامل روانشناسانِ حوزه کودک است که سال‌ها روی این موضوعات تحقیق کرده‌اند. یکی از کارگاه‌هایی که به والدین توصیه می‌شود کارگاه تعامل با کودک است. والدین می‌توانند این کارگاه را از سایت چمرانی‌ها، بخش کاچی (کارگاه‌های چمرانی) تهیه کنند. کارگاه تعامل با کودک در مدت 795 دقیقه به موضوعات تنبیه و تشویق، شناخت علایق و نیازهای کودک، استقلال کودک، آزادی کودک، بیان احساس و همراهی کودک پرداخته است.
چرا تشویق کودکان مهم است؟
- تقویت اعتماد به نفس: تجربه نشان می‌دهد کودکانی که همیشه مورد تشویق به موقع والدین خود قرار می‌گیرند، نسبت به بقیۀ بچه‌ها اعتماد به نفس بیشتری دارند. در واقع تشویق اعتماد به نفس را بالا می‌برد.
- بهترشدن مهارت‌های اجتماعی: اگر بچه‌ها را تشویق کنیم، دوست دارند با بقیه ارتباط برقرار کنند و دوستان بیشتری داشته باشند.
- تقویت روابط: تشویق باعث می‌شود رابطۀ بین والدین و کودک قوی‌تر شود و کودک احساس کند که پدر و مادرش، دوستش دارند.
- افزایش انگیزه: وقتی کودک تشویق می‌شود، احساس می‌کند تلاش‌های او دیده شده و والدین برایش ارزش قائل شده‌اند. پس انگیزه بیشتری برای ادامه‌دادن به تلاش‌های خود پیدا می‌کند.
تنبیه: مانعی برای یادگیری
تنبیه در لغت به‌معنای آگاه کردن است. تنبیه شامل تنبیه بدنی، تهدید، تحقیر، تحریم، فریاد، ابراز عصبانیت و… می‌شود. بسیاری از والدین خیال می‌کنند با تنبیه، کودک را متوجه پیامد رفتار نادرستش می‌کنند؛ اما طبق اصول تربیتی نه تنها کودک با تنبیه متوجه رفتار نادرست خود نمی‌شود، بلکه به فکر انتقام و لج‌بازی می‌افتد. یکی از پیامدهای تنبیه این است که کودک از روند درونی که باید متوجه رفتار نادرستش بشود، دور می‌شود. جملاتی مثل «ای بچۀ خرابکار!» و «از دست تو نمی‌دونم دیگه باید کجا برم و چی کار کنم!» به اعتماد به نفس و عزت نفس کودک آسیب می‌زند و باعث می‌شود کودک در بزرگسالی شخصیتی سرخورده و ناتوان داشته باشد.
چرا تنبیه کودکان راهکار خوبی نیست؟
- تاثیر کوتاه‌مدت: تحقیق‌ها نشان می‌دهد که شاید تنبیه در کوتاه‌مدت باعث شود تا کودک رفتار بدش را تکرار نکند؛ اما در بلند‌مدت معمولاً تاثیرگذار نیست.
- ایجاد ترس و اضطراب: تنبیه باعث ایجاد ترس و اضطراب در کودک می‌شود و می‌تواند قدرت یادگیری‌اش را کمتر کند.
- افزایش پرخاشگری: تنبیه، پرخاشگری را به کودک یاد می‌دهد. بچه‌هایی که مدام تنبیه می‌شوند، احتمال بیشتری دارد که خودشان به بقیه پرخاشگری کنند. علاوه بر این، تنبیه به کودک یاد می‌دهد که خشونت، راه حلی برای مشکلات است.
آسیب‌های رفتاری والدین
بسیاری از والدین، سبک‌هایی از فرزندپروری را پیروی می‌کنند که شامل سه دستۀ زیر است. هرکدام از این رفتارها، آسیب‌هایی به روان کودک وارد می‌کند که در سن بالای هفت سال، خود را نشان می‌دهد و بر طرف‌‌کردن رفتار نادرست، نیازمند زمان و تلاش بیشتری است.
خود‌محوری والدین: وضعیتی است که در آن والدین به جای تمرکز بر نیازها و احساسات فرزندشان، به عمل به امر و نهی‌های خود تمرکز می‌کنند. والدین خودمحور ممکن است انتظارات نامعقولی از فرزند خود داشته باشند و برای رسیدن به موفقیتی که در ذهنشان است، فشار زیادی به کودک وارد کنند.
دیکتاتوری والدین: به سبکی از فرزندپروری گفته می‌شود که پدر و مادر «باید»ها و «نباید»هایی برای کودک خود تعیین می‌کنند. بایدها و نبایدها، حس ناتوانی را به بچه‌ها منتقل می‌کند. کودکانِ این والدین عمدتاً در برقراری ارتباط با دیگران به مشکل برمی‌خورند و نمی‌توانند روابط سالمی را ایجاد کنند.
کنترل‌گری والدین: کنترل‌گری به معنای اعمال کنترل بیش از حد بر رفتار کودک است. والدین با این رفتار، استقلال کودک را ازش می‌گیرند. کنترل‌گری باعث می‌شود کودکان به این درک برسند که شخصیت توانا و مستقلی ندارند. بچه‌ها با تذکرهای زیادِ والدین تبدیل به ربات‌هایی می‌شوند که دیگر هیچ انگیزه‌ای برای انجام کارهایشان ندارند. بسیاری از والدین، این قضیه را نمی‌پذیرند؛ اما همین که به پیشنهاد مربی تذکرهای روزانه‌ای که به فرزندشان می‌دهند را می‌نویسند، عمیقاً متوجه شخصیت کنترل‌گر خود می‌شوند. والدین کنترل‌گر، کودکان تقلیدگری (پیرو) دارند که این کودکان انگیزۀ درونی برای انجام کارها و فعالیت‌های خود ندارند.
مدیریت ناراحتی بچه‌ها
یکی از علل تنبیه توسط والدین، خشم و ناراحتی از رفتار نادرست بچه‌ها است. حضرت علی (علیه السلام) در این باره می‌فرمایند: «با خشم، تربیت ممکن نیست.»
هنگام ابراز ناراحتی باید بر رفتار تمرکز کنیم نه بر شخصیت کودک. این روش نه تنها باعث درست‌شدن رفتار بچه‌ها می‌شود؛ بلکه به حفظ اعتماد به نفسشان هم کمک می‌کند. کودکان وقتی کار غلطی را انجام می‌دهند، متاسفانه سریعاً توسط والدین سرزنش می‌شوند. این سرزنش‌ها عزت نفسِ فرزند را نابود می‌کند. هم‌چنین کودک احساس می‌کند که در کارهای خود نمی‌تواند توانا و مفید باشد. در اینجا مراحلی را به‌جهت رفع این مسئله با هم مرور می‌کنیم.
- نشان‌دادن راه جبران: این کار به کودک کمک می‌کند تا عواقب طبیعی رفتارهای خود را درک کند و برای درست‌شدن آن‌ها تلاش کند.
- شرح دادن انتظارات با جزئیات: شرح دادن انتظارات با جزئیات به کودک به این معناست که به جای استفاده از عبارات کلی و مبهم، به طور مشخص و واضح به کودک بگوییم که از او چه می‌خواهیم. این کار باعث می‌شود دقیقاً بداند که چه رفتاری ازش انتظار می‌رود و از سردرگمی و سوتفاهم جلوگیری می‌شود.
- توضیح دادن پیامد موضوع: توضیح‌دادن پیامد موضوع به کودک به این معنی است که بهش بگوییم اگر کاری را انجام دهد یا انجام ندهد، چه اتفاقی میوفتد. این کار کمک می‌کند تا نتایج طبیعی رفتارهایش را درک کند و تصمیمات درستی بگیرد.
- صحبت با کودک: در موقعیت مناسبی که نه شما عصبانی هستید و نه فرزندتان، ازش بخواهید تمام احساساتش را در رابطه با رفتار نادرستش بیان کند و شما فقط حرف‌هایش را گوش کنید. در واقع هدف این است که فرصتی فراهم شود تا فرزندتان تمام حرف‌هایش را بزند. بعد از آن نوبت والدین است. والدین باید در این بخش علت ناراحتیِ خود را کوتاه و مختصر بیان کنند و نصیحت و سرزنش را کنار بگذارند. بخش بعدی ارائه راهکارهایی توسط کودک و والدین است. سعی کنید برگه‌ای تهیه کنید و تمام راه‌حل‌هایی که پیشنهاد می‌شود را یادداشت کنید. این کار یعنی برای حرف‌هایش ارزش قائل می‌شوید. به هیچ عنوان راهکارهایی که فرزندتان می‌دهد را مسخره نکنید. آخرین بخش بررسی راهکارهای ارائه‌شده است. بیشترین تاثیر زمانی است که خودِ کودک درگیر روش تربیتی است. این روش مفیدتر از سایر روش‌هاست.
جمع‌بندی
انتخاب بین تشویق و تنبیه، یکی از مهم‌ترین تصمیماتی است که والدین و مربیان در تربیت کودکان با آن روبرو هستند. متخصصین و روانشناسان حوزۀ کودک معتقد هستند که برای تاثیرگذاری تنبیه و تشویق، باید از نسبت 80-20 استفاده کرد. یعنی والدین در 80 درصد مواقع باید به رفتار صحیح کودک توجه کنند و آن را مورد تشویق قرار دهند و تنها در 20 درصد مواقع باتوجه به رفتار غلط کودک، از روش‌های تنبیهی کمک بگیرند. قطعاً پاداش‌دهی و محروم‌کردن بی‌موقع، افراطی یا کم، بیشتر از اینکه تاثیر مثبتی بر روان کودک داشته باشد، مضر است. یکی از جملاتی که بیشتر روانشناسان به آن اشاره می‌کنند این است:
«فرزندان شما چیزی که شما بخواهید، نمی‌شن؛ چیزی که شما هستید، می‌شن.»
چمرانی‌ها برای رفع این مشکل، تلاش کرده‌اند تا بسته‌ای را مخصوص شما والدین گرامی تهیه کنند. این بسته شامل توسعۀ مهارت‌های فردی است که می‌توانید از سایت چمرانی‌ها، بخش کاچی (کارگاه‌های چمرانی) آن را تهیه کنید. در 469 دقیقه سعی کرده‌ایم به دو مهارت عزت نفس و مدیریت زمان بپردازیم. علاوه بر آن، با خرید این بسته به زودی کارگاه کنترل خشم هم در آپدیت بسته قرار می‌گیرد و دو کتاب الکترونیک هم به شما هدیه می‌شود. امیدواریم که بعد آن، مهارت‌های فردی‌تان به نحو احسن رشد کند و در ادامه، فرزندان خود را هم بهره‌مند کنید.
